W dniach 23–24 września wnowo otwartym Centrum Edukacyjnym Oddziału IPN w Katowicach odbyły się obradykonferencji High Tech za „Żelaznąkurtyną”. Elektronika, komputery i systemy sterowania w PRL.
Call for papers na konferencjęrozesłano w lutym tego roku i do końca maja do udziału zgłosiło się niemal50 zainteresowanych, reprezentujących kluczowe ośrodki naukowe, w tym m.in.Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Łódzki,Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a takżeUniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. Na podkreślenie zasługuje także przekrój przezprofesje i doświadczenie zawodowe prelegentów. Obok inżynierów elektroników iinformatyków, zasiedli ekonomiści, historycy, filolodzy, socjolodzy orazkulturoznawcy. Niektórzy spoglądali na mikroelektronikę i systemy sterowania,rozwijane w PRL, nie tylko przez pryzmat studiów teoretycznych, lecz także własnychdoświadczeń i pracy z tymi systemami. Nie brakowało zwłaszcza byłychpracowników katowickiego Centrum Naukowo-Produkcyjnego Systemów Sterowania MERA-STERw Katowicach (jak choćby kierownik biura konstrukcyjnego mgr inż. RomualdJakóbiec), a także osób związanych w trakcie swojej kariery z wrocławskimizakładami ELWRO. W ostatniej chwili do programu dokooptowany został również mgrinż. Piotr Dumania, obecnie zastępca dyrektora ds. badań przemysłowych i wdrożeń Instytutu Techniki Elektronowej, który podzieli się obserwacjami natemat wdrażania do produkcji podzespołów mikroelektronicznych przezNaukowo-Produkcyjne Centrum Półprzewodników CEMI. Reprezentowane były też różnepokolenia badaczy. Poza insiderami,którzy sami współtworzyli oprogramowanie i konstruowali urządzenia w PRL, wśróduczestników obecni byli młodzi naukowcy, w tym na przykład socjolodzy i kulturoznawcy,którzy spoglądali na dawne technologie przez pryzmat ich współczesnej recepcjiw społeczeństwie polskim (np. nostalgia za urządzeniami UNITRA). Opróczaktywnych uczestników, których w obradach wzięło udział ostatecznie ponad czterdziestu,na salę trafiło kilkudziesięciu biernych uczestników, zafascynowanych historiąpolskiej elektroniki i jej kontekstami. Zainteresowaniem młodych cieszyła sięzwłaszcza sesja poświęcona przenikaniu komputerów i teorii informatycznych dopopkultury PRL, zwłaszcza za sprawą Stanisława Lema. Entuzjazm wzbudziło m.in.wystąpienie językoznawcy mgr. Szymona Kukulaka z UJ.
Wykład wprowadzający, ukazujący w holistycznym, a tym samym intrygującym ujęciu proces implementowanianowych technologii w krajach rozwijających się czy też znajdujących się wpogoni za wiodącymi gospodarkami świata, wygłosił Edwin Bendyk, uznanypropagator i teoretyk współczesnych technologii informacyjnych. Również drTomasz Kulisiewicz, reprezentujący Ośrodek Studiów nad Cyfrowym Państwem wŁodzi, w zgrabny sposób przybliżył polskie technologie komputerowe w szerokimkontekście doby geopolitycznego detente lat 60. i 70.
Inne jeszcze cechy tegointerdyscyplinarnego gremium zasługują na uwagę. Oprócz uznanych wykładowcówuniwersyteckich (zwłaszcza profesorowie Maciej Sysło, Wojciech Cellary, czyPiotr Sitarski), posłuchać można było przedsiębiorców (np. dr WitoldStaniszkis, reprezentujący RODAN Development Sp. z o.o., czy dr inż. JerzyKołodziej, reprezentujący Business Potential Discovery Sp. z o.o.), którzyczęsto sami implementowali w PRL i później rozwiązania, nad którymi wcześniejpracowali.
Kolorytu obradom dodali polonijnigoście z zagranicy, dr inż. Janusz Zalewski z Floryda Gulf Coast Universityoraz mgr inż. Krzysztof Dąbrowski z Bundesrechenzentrum w Wiedniu). Konferencjęzaś zwieńczył wykład zrealizowany via Skype inżyniera i businessmana JoshaKrischera z Josh Krischer & Association GmbH (Niemcy), który podzielił sięswoimi doświadczeniami z czasów Zimnej Wojny w zakresie handlu nowymi technologiamikomputerowymi z państwami bloku wschodniego.
Obrady konferencji podzielonezostały na trzy bloki, do których przyporządkowano wystąpienia, w zależności odtego, na co położony został w nich akcent: 1. technologia, 2. społeczeństwo, 3.władza. Naturalnie w niektórych przypadkach organizatorzy zmuszeni zostali dokompromisów, tak by program konferencji utrzymać w czasowych ryzach, co zresztąpowiodło się.
Nie mogło zabrakną wątków, które weszłyjuż do klasyki polemik toczonych w łonie informatyków-elektroników orazhistoryków techniki w PRL, a więc problemu komputera K 202 i jego autora inż.Jacka Karpińskiego. Stanowisko w sprawie kontrowersyjnego konstruktora zajął tymrazem przewodniczący Sekcji Historii Informatyki Polskiego Towarzystwa Informatycznegomgr inż. Jerzy S. Nowak.
Lekkości obradom dodały uboższe wdetale techniczne, za to bogatsze w refleksje i obserwacje dotyczące ciekawychzachowań ogólnospołecznych w czasach PRL i później, wystąpienia przedstawicielidyscyplin humanistycznych. Wśród nich były te dotyczące literaturyscience-fiction, prekursorskiego czasopiśmiennictwa komputerowego („Bajtek”,IKS), telewizji satelitarnej, czy last but not least zjawiska społeczności graczykomputerowych i giełdy w okresie transformacji systemowej lat 80. i 90.
Pewien niedosyt pozostawia zpewnością absencja byłych funkcjonariuszy służb specjalnych PRL, na obecnośćktórych organizatorzy liczyli, w nadziei na zainicjowanie lepiej niż dotychczaswyważonej dyskusji na temat roli MSW i MON w transferze technologii (takżenielegalnym) z krajów OECD, EWG i ASEAN na teren PRL, zwłaszcza w latach 80. XX w. Tym bardziej cieszyła obecność pułkownika Tadeusza Koczkowskiego,reprezentującego kontrwywiad wojskowy PRL, który też – aczkolwiek wograniczonym zakresie – podzielił się z uczestnikami meandrami pracy drużynpelengacyjnych LWP. Znakomitym uzupełnieniem tego wystąpienia była, obfitującaw interesujące detale, prelekcja dr. Jana Burego z Uniwersytetu KardynałaStefana Wyszyńskiego na temat technik szyfrowania i deszyfrażu stosowanych m. in. w pionie radiokontrwywiadu MSW. Rekompensatą braku włączenia się dodyskusji byłych oficerów specsłużb były także referaty pracowników IPN, poruszająceproblematykę komputeryzacji baz danych w MSW i MON. Mgr Adam Kochajkiewicz zarchiwum IPN zrekonstruował z kolei wybrane aspekty inwigilowania przez służbyspecjalne PRL przedstawicieli handlowych i menadżerów zachodnich koncernówbranży IT. Nie zabrakło również spojrzenia na drugą stronę „barykady” – drAgnieszka Dytman-Stasieńko zaprezentowała interesujące wątki posługiwania siętechnologią (zwłaszcza w zakresie łączności radiowej) przez opozycjęantysystemową w PRL.
Wśród ciekawszych obserwacji pokonferencyjnych odnotować można – co niepokojące, lecz autentyczne – ewidentne bariery towarzyszące, śmiałej skądinąd, próbie odnalezieniawspólnego mianownika (wspólnego języka) przez uczestników, wywodzących się przecieżz tak nieraz odległych dyscyplin nauki i korzystających z zupełnie innego warsztatupracy. Z pewnością wśród wystąpień znalazły się takie, które odznaczały sięwiększym stopniem hermetyczności, uniemożliwiając podjęcie dyskusji przezwszystkich uczestników, jak i takie, które wychodził naprzeciw postulatowi„spłycenia” specjalistycznego przekazu, ograniczenia fachowego żargonu i tymsamym „rozhermetyzowania” narracji.
Wśród generalnych (uproszczonych)konkluzji powinna znaleźć się i ta, że środowisko byłych konstruktorów iinformatyków oraz przedsiębiorców generalnie nie zgadza się z lansowanąwspółcześnie przez mainstream historyczny tezą, iż PRL był państwem z gruntunieudanym pod względem rozwoju nowych technologii. W środowisku tym podkreślasię zwłaszcza wysoki poziom niektórych polskich rozwiązań tak z zakresuhardware (komputery, urządzenia peryferyjne), jak i software, rozwijanych czy tow otoczeniu badawczo-rozwojowym zakładów ELWRO, w Instytucie MaszynMatematycznych PAN, czy też szerzej w ramach Zjednoczenia/Zrzeszenia MERA iZrzeszeniu Informatyki. Z drugiej jednak strony specjaliści inżynierowie,podobnie jak ekonomiści i historycy, mają świadomość tego (niektórzy znają to zautopsji), jak niekorzystnie na rozwój polskiej myśli technicznej wpływały chroniczneniedobory w zakresie bazy technologicznej (elementowej) i odpowiadająca za nie– na równi z restrykcjami embargowymi organizacji Cocom – niewydolnośćgospodarki (socjalistycznej) typu planowego.
Obradom towarzyszyła ekspozycjakomputerów (z których część została uruchomiona) m.in. wyprodukowanych przezkatowicką MERĘ, prezentowana w pomieszczeniach „Przystanku”. Została onaprzygotowana przez pracowników i wolontariuszy związanych z Muzeum HistoriiKomputerów i Informatyki w Katowicach z dyrektorem tego niezwykle udanegoprzedsięwzięcia kolekcjonerskiego Krzysztofem Chwałowskim na czele. Wystawa tastanowiła idealne dopełnienie wystąpień i dyskusji, nadając całej imprezieklimat epoki.
Podsumowując, cel powierzchownejprzynajmniej integracji środowiska osób związanych z historią IT orazelektroniki w PRL został osiągnięty. Czas pokaże, czy będzie to procesdługofalowy, który umożliwi w przyszłości pogłębione interdyscyplinarne studianad historią techniki w PRL. Fakt współpracy reprezentantów tak licznych dziedzinwiedzy pozwala mieć nadzieję, że badania te będą o wiele bardziej obiektywne, niż gdyby były prowadzone oddzielnie, w hermetycznych zespołach. Konferencja bezwątpienia wychodziła zdecydowanym krokiem naprzeciw postulatom interdyscyplinarności oraz paradygmatu Science and Technology Studies,zapoczątkowanego w historiografii amerykańskiej jeszcze w latach 60. XX w.,który do dzisiaj cieszy się popularnością w wiodących na świecie ośrodkachakademickich (jak np. MIT).
Wszystko wskazuje na to, że udasię wydać tom pokonferencyjny. Organizatorzy spodziewają się uzyskać teksty dokońca tego roku, przy czym kilka z nich już napłynęło. Nieśmiałoplanowana jest również kolejna edycja konferencji, o nieco zmodyfikowanymspektrum tematycznym, najpewniej w 2017 r.
Poniżej lista wystąpień:
Wykład wprowadzający - Edwin Bendyk, Komputery i kult cargo. Komputeryzacja w kraju peryferyjnym |
Sekcja Technologia |
mgr inż. Krzysztof Dąbrowski (Bundesrechenzentrum GmbH, Austria), Od tranzystora do mikroprocesora. Krótka historia polskich półprzewodników |
dr Tomasz Kulisiewicz (Ośrodek Studiów nad Cyfrowym Państwem, Łódź/Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego), Polskie komputery lat 60. i 70. XX w. – produkcja i zastosowania na tle geopolitycznym i gospodarczym |
mgr inż. Jerzy Nowak (Sekcja Historyczna Polskiego Towarzystwa Informatycznego), Od K-202 do Mery-400, czyli jak wyprodukować w Polsce minikomputer |
mgr inż. Romuald Jakóbiec (badacz niezależny, Katowice), Biuro Konstrukcyjne CNPSS MERASTER w latach 1983–1988 |
dr inż. Wiesław Byrski (Wydział Zarządzania i Informatyki, Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie), Co można wycisnąć z minikomputera MERA z pamięcią operacyjną 8K i dyskiem 5 MB? |
mgr inż. Piotr Dumania (Instytut Techniki Elektronowej), Uruchomienie produkcji układów scalonych w NPCP CEMI |
dr hab. Beata Konopska (Instytut Geodezji i Kartografii, Warszawa), Informatyzacja procesów kartograficznych w PRL jako element wspólnej polityki państw bloku wschodniego |
dr Roman Dolczewski (Instytut Ekonomiki Przemysłu Chemicznego, Warszawa), Przełamanie „żelaznej kurtyny” przez polski system informacji patentowej dla przemysłu chemicznego INPACHEM |
dr Dawid Keller (Muzeum w Rybniku), Informatyzacja Polskich Kolei Państwowych w drugiej połowie lat siedemdziesiątych na przykładzie Śląskiej DOKP |
dr Witold Staniszkis (Rodan Development Sp. z o.o., Warszawa), Produkcja i licencjonowanie oprogramowania narzędziowego w latach 70-tych i 80-tych – na przykładzie oprogramowania zarządzania bazą danych SYKON i RODAN |
dr inż. Janusz Zalewski (Department of Software Engineering, Florida Gulf Coast University, USA), Początki i rozwój konstrukcji i zastosowań systemu CAMAC w Polsce do roku 1990 |
mgr inż. Tadeusz Korniak (Bister Sp. z o. o. Chorzów), mgr inż. Piotr Fuglewicz (Muzeum Historii Komputerów i Informatyki), MASTER – zaawansowany system operacyjny stworzony w warunkach przemysłowych |
dr inż. Jerzy Kołodziej (Business Potential Discovery Sp. z o.o., Warszawa), PROTOOL – system, który powstał za „żelazną kurtyną” i brał udział w projekcie kosmicznym NASA |
dr inż. Tomasz Barbaszewski (badacz niezależny, Kraków), UNIX i polska transformacja |
Sekcja Społeczeństwo |
prof. dr hab. Maciej Sysło (Uniwersytet Wrocławski/Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Zasługi PRL-u dla edukacji informatycznej |
prof. dr hab. inż. Wojciech Cellary (Katedra Technologii Informacyjnych, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu), Historia polskiego komputera edukacyjnego Elwro 800 Junior |
mgr Bartłomiej Kluska ( IPN Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów, O. Łódź), Komputeryzacja jakby od końca – obywateli, przedsiębiorstw i uczelni schyłkowego PRL-u |
mgr inż. Aleksander Zawada (Instytut Tele- i Radiotechniczny, Warszawa), Elektronika próżniowa w PRL |
dr hab. prof. UŁ Piotr Sitarski ( Katedra Mediów i Kultury Audiowizualnej, Uniwersytet Łódzki), Poza systemem. Dyfuzja techniki wideo w Polsce lat 70. i 80. |
dr Krzysztof Jajko (Instytut Kultury Współczesnej, Uniwersytet Łódzki), Telewizja z nieba dla wszystkich. Instytucjonalne i pozainstytucjonalne inicjatywy związane z upowszechnianiem telewizji satelitarnej w schyłkowym PRL |
mgr Piotr Torka-Lis (Instytut Socjologii, Uniwersytet Jagielloński), Obiekt kultu czy symbol nostalgii? Współczesna recepcja produktów Zjednoczenia UNITRA i ich rola w podtrzymywaniu mitu technokratycznej Polski Edwarda Gierka |
dr Joanna Walewska (Katedra Kulturoznawstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika), mgr inż. Maciej Białecki (C.H.Erbsloeh Sp. z o.o.), Powojenna historia „IKI”, czyli rzecz o nacjonalizacji przemysłu radiotechnicznego |
dr Wiesław Cetera (Instytut Dziennikarstwa, Uniwersytet Warszawski), Prasa informatyczna dla młodzieży 1986-1990. IKS – Informatyka, Komputery, Systemy – studium przypadku |
dr Maria B. Garda ( Katedra Mediów i Kultury Audiowizualnej, Uniwersytet Łódzki), „Pokolenie Bajtka”. Od giełdy komputerowej do kultury graczy |
mgr Grzegorz Zyzik (Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa, Uniwersytet Opolski), „Bajtku dopomóż, jesteśmy w kropce!” Początki społeczności graczy w PRL-u |
dr Patryk Wasiak (Instytut Kulturoznawstwa, Uniwersytet Wrocławski), Ekonomiczne i społeczne funkcje giełd komputerowych w okresie transformacji systemowej |
mgr Szymon Kukulak (Wydział Polonistyki, Uniwersytet Jagielloński), Czerwone komputery w czerwonej SF. Informatyzacja Bloku Wschodniego a polska literatura fantastyczno-naukowa doby PRL-u |
dr Adam Dziuba (IPN Biuro Edukacji Publicznej, O. Katowice), Marax i jego następcy. Komputer w polskiej literaturze Science Fiction |
mgr Aleksandra Wierzchowska (IPN Centrum Edukacyjne IPN Przystanek Historia, Warszawa), „SF jest ulubioną rozrywką informatyków”. Polski fandom a popularyzacja elektroniki |
Sekcja Władza |
mgr Adam Kochajkiewicz (IPN Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów, O. Wrocław), Przedstawiciele zachodnich firm branży IT w PRL lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych – studium przypadków |
dr Agnieszka Dytman-Stasieńko (Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej, Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu), Haktywizm czasów analogowych. Dwa modele elektronicznego nieposłuszeństwa obywatelskiego: Ireneusza Haczewskiego i Jana Hanasza |
dr Franciszek Dąbrowski (IPN Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów, Centrala - Warszawa), System informacyjny Departamentu III MSW: analiza informacji i prowadzenie dokumentacji działań operacyjnych |
dr Monika Komaniecka (IPN Biuro Edukacji Publicznej, O. Kraków), Informatyzacja Biura „B” MSW – koncepcje, realizacja, efekty |
mgr Bartosz Kapuściak (IPN Biuro Lustracji, O. Katowice), Podsystemy informatyczne „DOWÓD-KW1” i „DOWÓD-KW2” w Wojskowej Służbie Wewnętrznej |
płk Tadeusz Koczkowski (Stowarzyszenie Wspierania Bezpieczeństwa Narodowego), Kontrwywiad wojskowy w PRL i potem. Środki technik operacyjnych |
dr Jan Bury (Instytut Prawa Międzynarodowego, Unii Europejskiej i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), Kryptografia i kryptoanaliza w organach bezpieczeństwa państwa Polski Ludowej |
dr Mirosław Sikora (IPN Biuro Edukacji Publicznej, O. Katowice), Wywiad MSW PRL jako instrument śledzenia globalnych trendów w rozwoju IT 1970-1990 |
inż. Josh Krischer (Josh Krischer & Associates GmbH, Niemcy), CoCom or Trading with „commies”. Outside view (transmisja skype) |
Organizatorzy: Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach oraz MuzeumHistorii Komputerówi Informatyki w Katowicach
Patronat naukowy: Instytut Historii Nauki Polskiej AkademiiNauk.
Patronat medialny: IT Polska News, KomputerŚwiat
miroslaw.sikora@ipn.gov.pl,
p.fuglewicz@muzeumkomputerow.edu.pl