Nawigacja

Wystawy

Polacy – Ukraińcy 1943–1945: „antypolska akcja” OUN i UPA Bandery / rzeź wołyńsko-galicyjska w dokumentach ukraińskich

Temat prezentowanej wystawy zawarty jest w jednoznacznym jej tytule: Polacy – Ukraińcy 1943–1945: antypolska akcja OUN i UPA Bandery / rzeź wołyńsko-galicyjska w dokumentach ukraińskich. Opisuje ona najkrwawszy okres w dziejach konfliktu polsko-ukraińskiego w latach 40. ubiegłego stulecia. Pod względem merytorycznym jest integralną częścią przygotowanej przed 11 laty, także przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej (OBEP) Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) w Lublinie, podstawowej ekspozycji Polacy – Ukraińcy 1939–1947. Ekspozycja z 2002 r. stanowi szeroki kontekst historyczny tematu niniejszej wystawy.

Bazę źródłową wystawy stanowią prawie wyłącznie dokumenty ukraińskie. Decyzja o przyjęciu takiej formuły została podyktowana negowaniem przez niektórych historyków z Ukrainy istnienia dokumentów potwierdzających rolę sprawczą OUN-B w masowych mordach ludności polskiej na Wołyniu popełnianych już w pierwszej połowie 1943 r. Ponadto uczyniono tak w odpowiedzi na próbę przemilczania, umniejszania roli, czy wręcz manipulowania faktami niepasującymi do założonej z góry tezy o rzekomej „drugiej wojnie polsko-ukraińskiej". Strona ukraińska stara się przedstawiać argumenty na jej poparcie oraz na temat „rzeczywistej" genezy zbrodni wołyńskiej, m.in. dowolnie przesuwając w czasie (w obie strony) poszczególne wydarzenia, niby to w oparciu o nieznane badaczom z Polski dokumenty OUN-B i UCK. Stosując taki zabieg, pozostający co najmniej w sprzeczności z ogólnie przyjętymi standardami naukowymi, w jaskrawy sposób ignorując treści zawarte w przywoływanych ukraińskich dokumentach (znanych dobrze historykom z obu krajów), można „udowodnić" w zasadzie wszystko.

Wykorzystane na wystawie ukraińskie archiwalia to przede wszystkim materiały wytworzone przez OUN-B i UPA, a przeznaczone głównie do użytku wewnętrznego organizacji, w tym zdobyte przez sowiecką partyzantkę w okresie okupacji niemieckiej, a po lipcu 1944 r. sowiecki lub polski komunistyczny aparat represji i wojsko. Były one publikowane m.in. w seriach wydawniczych Litopys UPA (od 1976 r.) oraz Litopys UPA. Nowa serija (od 1995 r.). Za takie uznano również protokoły przesłuchań wziętych do niewoli (głównie przez Sowietów) konspiratorów ukraińskich, w tym przedstawicieli Centralnego Kierownictwa (CP) OUN-B. Ich dużą wiarygodność potwierdza zachowana sprawozdawczość niższego szczebla organizacji pochodząca z lat 1943–1945, która wyraźnie koresponduje z zeznaniami czołowych działaczy banderowskich, ujętych w omawianym okresie lub nieco później. Na wystawie można znaleźć także dokumenty działającego od 1940 r. pod auspicjami władz niemieckich na terenie GG Ukraińskiego Komitetu Centralnego (UCK), w końcu Kościołów – prawosławnego i greckokatolickiego. Pochodzą one zarówno z archiwów znajdujących się na Ukrainie, jak i kolekcji dokumentów ukraińskich przechowywanych w tego typu placówkach na terenie Polski, Rosji, USA, Kanady. Za podstawę narracji posłużyły także ukraińskie wydawnictwa wspomnieniowe (bezpośrednich uczestników i świadków opisywanych wydarzeń) oraz najnowsze opracowania naukowe i popularnonaukowe czołowych historyków z Ukrainy.

Rezygnując z komentarza odautorskiego, a jedynie posługując się językiem ówczesnych dokumentów i współczesnych opracowań, chciano przede wszystkim przybliżyć proces decyzyjny CP OUN-B w sprawie polskiej. Doprowadził on ostatecznie do rozpoczęcia w lutym 1943 r. „antypolskiej akcji" na Wołyniu, a później (od połowy 1943 r.) do jej stopniowego przenoszenia na sąsiednie tereny Galicji Wschodniej i Chełmszczyzny.

Nie mniej ważnym zagadnieniem było oddanie dynamiki akcji eksterminacyjnej, która do maja 1945 r. dotykała w różnym stopniu polskich cywilów na wszystkich spornych terenach objętych w czasie II wojny światowej konfliktem polsko-ukraińskim.

Na wystawie nie zabrakło kontrowersyjnego zagadnienia polskiego odwetu, którego genezę i skalę także ukazano w świetle źródeł ukraińskich.

Odstępstwem od przyjętej reguły było wykorzystanie pojedynczych dokumentów polskich i sowieckich. Zabieg ten miał wyłącznie na celu dopełnienie obrazu wyłaniającego się z materiału ukraińskiego. Nadto służył jaśniejszemu przekazowi, odnoszącemu się przede wszystkim do kluczowych momentów (prologu i epilogu) „antypolskiej akcji". Na ile on się powiódł, ocenią już sami odbiorcy.

Mariusz Zajączkowski

Recenzenci:
Andrzej Leon Sowa
dr Paweł Sasanka

Scenariusz:
Mariusz Zajączkowski

Koncepcja plastyczna wystawy i katalogu
Magdalena Śladecka

Fotografie współczesne:
Magdalena Śladecka

Dokumenty (faksymile i cytaty) oraz fotografie ze zbiorów:
(skróty nazw archiwów stosowane przy ikonografii)

Archiwum OUN w Kijowie
Centralne Państwowe Archiwum Wyższych Organów Władzy i Administracji Ukrainy w Kijowie
Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy w Kijowie
Państwowe Archiwum Obwodu Lwowskiego (DALO)
Archiwum Prowincji Alberta
Biblioteka Narodowa i Archiwum Kanady w Ottawie
Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie
Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojenne w Moskwie
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (IPN)
Archiwum Ośrodka KARTA w Warszawie (OK)
Archiwum Państwowe w Lublinie (APL)
Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Chełmie (APLOCh)
Narodowe Archiwum Cyfrowe w Warszawie (NAC)
Studium Polski Podziemnej w Londynie (SPP)
Muzeum Regionalne w Tomaszowie Lubelskim (MRTL)
Chełmska Biblioteka Publiczna (ChBP)

Zbiory prywatne:
Piotra Filipowicza, Stanisława Książka, Grzegorza Motyki, Leona Popka, Walentyny Szady

Zdjęcia bez informacji o ich źródle pochodzą z książek z bibliografii

Panele wystawy Polacy – Ukraińcy 1943–1945: antypolska akcja OUN i UPA Bandery / rzeź wołyńsko-galicyjska w dokumentach ukraińskich.

do góry