Instytut Pamięci Narodowej 80 lat temu Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną wschodnią granicę Rzeczypospolitej - Komunikaty -

Zniewolenie zamiast wyzwolenia

Latem 1944 r. Armia Czerwona wkroczyła na tę część ziem, które miały wejść w skład zależnej od ZSRS nowej Polski. Rządzić mieli miejscowi komuniści o słabym poparciu, a więc także i tam prowadzono akcje wyniszczania podziemia niepodległościowego. NKWD zorganizowało sieć więzień, w których śmierć poniosło tysiące Polaków, m.in. w Lublinie i Rzeszowie oraz w wielu innych miejscach, w tym Nowinach i Majdanku. Grupy operacyjne NKWD samodzielnie lub wraz z UB stosowały terror, z morderstwami i torturami. Zabójstwa przybierały czasem skalę masową, m.in. w obozie NKWD w Krzesimowie oraz w Lasach Głogowskich (Turza pod Rzeszowem).

Represje wobec Armii Krajowej z lata 1944 r. uniemożliwiły wielu oddziałom wsparcie Powstania Warszawskiego. W październiku, od razu po jego upadku, Sowieci zaostrzyli terror. Nie tylko kadra oficerska, ale większość tych, którzy mieli związki z AK, poddano represjom. Podziemie dysponowało jednak nadal sporym potencjałem. Dla wzmocnienia sił represyjnych zorganizowano w październiku 1944 r. Zbiorczą Dywizję NKWD. Uzupełniła kilkudziesięciotysięczne siły NKWD i Smiersz, operujące przy frontach. W miarę potrzeby odwoływano się do liniowych jednostek lub wojsk NKWD z Białorusi i Ukrainy. Takimi siłami pacyfikowano Białostocczyznę, skąd w listopadzie 1944 r. wywieziono do łagrów prawie 3 tys. osób. Nie inaczej było na pozostałych terenach Polski. W raporcie Powiatowego UBP w Sandomierzu (za okres od 7 do 27 czerwca 1945 r.), czytamy (zachowano pisownię oryginału):

10 czerwca o godz. 12.00 byli otrzymani wiadomości, że z terenu woj. lubelskiego przedziera się banda w stronę powiatu sandomierskiego w ilości 130-150 osób, która w swym marszu w 3-4 km od wsi Dobra, od Sandomierza 25-30 km, napadła na transport bydła i pognała go w las. Po otrzymaniu takich danych, które były potwierdzone wywiadem z samolotu, został opracowany plan wspólnie z Gwardii Pułkownikiem tow. Ja[k]owlewym o ujęciu tej bandy. W rezultacie walki z bandą, która została rozbita na drodze do Sandomierza, było 80 bandytów zabito, 2-ch ranne i 5 wzięto do niewoli”.

Sowieckie zbrodnie w „wyzwolonej” Polsce

Praktycznie każdy region Polski po wkroczeniu czerwonoarmistów był naznaczony zbrodniami. Gdziekolwiek się pojawili swoim zachowaniem nie przypominali wyzwolicieli, a coraz częściej żołnierzy armii okupacyjnej, mającej za nic prawa i godność ludności cywilnej. Stosunek do Armii Czerwonej, początkowo całkiem przychylny lub co najmniej neutralny, zmieniał się z dnia na dzień, na bardziej niechętny, a nawet wrogi.

Przemarsz wielomilionowych rzesz czerwonoarmistów miał jeszcze inne konsekwencje. Przede wszystkim niezwykle masowe kradzieże mienia prywatnego i publicznego, ale też powszechne, bezmyślne dewastacje nieruchomości i ich wyposażenia, oraz szczególnie bolesne, masowe gwałty na kobietach. Gdy płk Władysław Liniarski powoływał w lutym 1945 r. AK Obywatelską, to szczególnie podkreślił sowieckie gwałty i rabunki, przed którymi polscy żołnierze winni bronić mieszkańców. W powszechnej pamięci ten obraz masowych krzywd utrwalił się silnie, chociaż w oficjalnym obiegu były one mocno skrywane, co do dziś utrudnia sporządzenie szczegółowego bilansu. Jednak mimo to liczba relacji naocznych świadków i innych materiałów dotyczących tej kwestii jest wystarczająca, aby skonstatować, że bandyckie zachowania czerwonoarmistów nie były wyjątkami, ale normą.

Statystyki nie pozostawiały najmniejszych wątpliwości. Tylko na terenie Wielkopolski ok. 40 proc. morderstw było dziełem żołnierzy sowieckich, podobnie jak ok. 70 proc. napadów rabunkowych i aż 80 proc. gwałtów dokonywanych na kobietach i dzieciach. Szczególnie narażona na przemoc była ludność wiejska. Jak można było przeczytać w jednym z raportów sytuacyjnych, przygotowywanych przez Wydział Śledczy Wojewódzkiej Komendy Milicji Obywatelskiej w Poznaniu:

„Ludność wiejska jest mocno przygnębiona i oburzona na panujące stosunki na wsi, gdyż w obawie przed żołnierzami radzieckimi zmuszona jest ukrywać się w łanach zbożowych, na strychach domów i innych kryjówkach. Powtarzają się, a w niektórych powiatach zwiększają się wypadki rabunku, kradzieży żywego inwentarza, gwałtów, a nawet morderstw popełnianych przez żołnierzy radzieckich. W biały dzień na drogach odbiera się przechodniom rowery, zegarki, okrada się. A w sprzeczkach z żołnierzami radzieckimi słyszy się wyrazy: „wy polaczki, my was wsiech ubojom”.

Brak rozliczeń

Zwycięstwo Armii Czerwonej nad hitlerowcami w 1945 r. zakończyło wprawdzie niemiecką okupację w Polsce, jednak nie oznaczało dla Polaków wyzwolenia. Wraz z „wyzwoleniem” przez Armię Czerwoną zapełniły się więzienia i obozy, w których śmierć poniosło tysiące Polaków, często poddawanych brutalnym torturom. Liczba ofiar represji w Polsce w latach 1944-1945 jest szacowana na dziesiątki tysięcy osób. Tym samym dla wielu Polaków „wolność”, która przyszła ze wschodu wraz z Armią Czerwoną, miała twarz bandyty.

Władze polskie były w zasadzie bezradne wobec popełniających przestępstwa żołnierzy sowieckich. Bardzo rzadko udawało się schwytać winnych morderstw, gwałtów czy rozbojów. Praktycznie polska ludność była wystawiona na niełaskę czerwonoarmistów. Nie inaczej było z polskim podziemiem niepodległościowym. Zachowane dokumenty potwierdzają bezwzględność UB i NKWD wobec oddziałów, grup i partyzantów, którzy nie uznali nowej władzy ludowej. O ile na Zachodzie dzień upadku stolicy Rzeszy Niemieckiej był końcem panowania hitlerowców w Europie, to dla Polski oznaczał nowy etap zniewolenia i podjęcia po raz kolejny nierównej walki. Tym razem z komunistyczną tyranią.

***

W 2023 r. nakładem wyd. IPN ukazała się książka pt. „Polska pod reżimem komunistycznym. Rok 1945. Anatomia okupacji kraju w raportach cywilnych i wojskowych instytucji Rządu RP na Uchodźstwie” pod red. Jolanty Mysiakowska-Muszyńskiej, Wojciecha J. Muszyńskiego. Zamieszczone w niniejszym tomie dokumenty, pochodzące z zasobów Studium Polski Podziemnej oraz Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie – w przeważającej części wcześniej niepublikowane – ukazują różnorodne aspekty życia politycznego, społecznego, gospodarczego i intelektualnego w roku 1945 w Polsce pojałtańskiej, a także na dawnych Kresach Wschodnich II RP – szczególnie cenne w odniesieniu do kluczowych dla przedwojennej kultury polskiej Wilna i Lwowa. Niniejsza pozycja jest dostępna w naszych księgarniach online i stacjonarnie.

W 2023 r. IPN wydał album pt. „Czas bestii. Terror w okupowanej Polsce 1939–1945” autora  Adama Pleskaczyńskiego. Liczący 1200 archiwalnych zdjęć album jest największym wydanym zbiorem fotografii prezentującym oblicza niemieckiego i sowieckiego terroru na okupowanych w latach II wojny światowej ziemiach polskich. Przedstawiono w nim eksterminację polskiej inteligencji i ponurą codzienność okupowanej Polski: masowe egzekucje, aresztowania, pacyfikacje polskich wsi, ale również zagładę ludności żydowskiej, deportacje, wywózki na roboty przymusowe do Niemiec i do sowieckiego Gułagu, funkcjonowanie więzień i wszelkiego rodzaju obozów. Wyselekcjonowany materiał ikonograficzny został opracowany po przeanalizowaniu zawartości liczących kilkadziesiąt tysięcy zdjęć zbiorów Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej i wielu innych instytucji w Polsce i za granicą. Niniejsza pozycja jest dostępna w naszych księgarniach online i stacjonarnie.

W 2023 r. w ramach rzeszowskiej serii wydawniczej IPN ukazała się książka pt. „Władzy raz zdobytej… Początki systemu komunistycznego w Polsce 1944-1947” autorów: Mirosław Surdej, Paweł Fornal. Książka przygotowana przez rzeszowski Oddział IPN ukazuje początki systemu komunistycznego w tzw. okresie przejściowym w latach 1944 – 1947, tak w perspektywie ogólnopolskiej, jak i regionalnej. Omawia mechanizmy procesu uzależniania Polski od Związku Sowieckiego, którego symbolicznym zakończeniem było sfałszowanie wyborów do Sejmu w 1947. Niniejszą pozycję można nabyć w naszych księgarniach online lub stacjonarnie.

W 2022 r. nakładem wyd. IPN ukazała się książka pt. „Twarze Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie (1946–1955). Seria: Temida tyranów 2” autora: Patryk Pleskot. Niniejsza pozycja poświęcona jest sędziom Wojskowego Sądu Rejonowego (WSR) w Warszawie. Dostępna w naszych księgarniach online lub stacjonarnie.

W 2020 r. IPN wydał książkę pt. „Po jednej i drugiej stronie linii Ribbentrop-Mołotow. Okupacja niemiecka i sowiecka ziem polskich w latach 1939-1941 w porównaniu. Tom 1” pod red. Sławomira Kalbarczyka, Marcina Przegiętki. Książka zawiera dziesięć studiów przygotowanych przez specjalistów zajmujących się problematyką okupacji niemieckiej i sowieckiej na ziemiach polskich w latach 1939-1941 oraz pięć krótkich podsumowań, które w zamyśle wydawców miały stanowić porównanie obu okupacji. Autorami studiów są wybitni historycy, z dużym dorobkiem naukowym oraz nie mniejszą orientacją w literaturze przedmiotu. Niniejszą pozycję można nabyć w naszych księgarniach online lub stacjonarnie.

W 2020 r. w 75. rocznicę zakończenia II wojny światowej IPN Gdańsk przygotował wystawę „»Domy płoną, kobiety krzyczą, zabawili się do woli«”. Armia Czerwona w województwie gdańskim w 1945 roku”. Ekspozycja opowiada m.in. o sprawie polskiej w 1944 roku, obecności Armii Czerwonej na Pomorzu, krwawym boju o Elbląg, sytuacji na Kaszubach i Kociewiu, czerwonoarmistach w Gdyni, zdobyciu Gdańska, powojennych zniszczeniach Gdańska, spaleniu żywcem gdańszczan w kościele św. Józefa, zbrodniach Armii Czerwonej (gwałty, grabieże, zabójstwa), zwalczaniu polskiego powojennego podziemia niepodległościowego. Autorem wystawy jest Artur Chomicz (IPN Gdańsk). Wystawa dostępna jest pod poniższym linkiem.

Zachęcamy również do zapoznania się z materiałami audio-wideo, artykułami naukowymi znajdującymi się w portalu przystanekhistoria.pl i na innych stronach IPN:

• Jarosław Szarek, „Polakom nie dane się jeszcze radować wolnością”
• Mirosław Golon, Terror Armii Czerwonej i NKWD na ziemiach polskich w latach 1944-1945
• Jerzy Autuchiewicz, „Wy polskie mordy, was wszystkich nada ubić” Armia Czerwona na Białostocczyźnie w latach 1944–1945
• Piotr Niwiński, Represje Armii Czerwonej wobec Polaków na Wileńszczyźnie w latach 1944–1945
• Krzysztof Filip, Gwałty, mordy i rabunki: obecność Armii Czerwonej w Gdańsku w 1945 roku