Ukraińcy w Polsce w latach 1944–1956

Prezentowany katalog to rezultat kwerendy przeprowadzonej przez archiwistów Instytutu Pamięci Narodowej na przełomie lat 2008–2009. Zawiera on informacje o dokumentach przechowywanych w archiwach IPN w Warszawie, Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Sczecinie, Wrocławiu i Katowicach. W pierwszej kolejności typowania materiałów pracownicy pionu archiwalnego sporządzili wykazy jednostek archiwalnych, których zawartość bezpośrednio dotyczy kwestii Ukraińców w Polsce w latach 1944–1956, chociaż znajdują się tutaj także materiały wcześniejsze – sięgające dwudziestolecia międzywojennego, a nawet okresu sprzed I wojny światowej. Mniejszość ukraińska w Polsce w latach powojennych objęta była stałym zainteresowaniem komunistycznych organów bezpieczeństwa.

Akta zachowane w zasobie archiwalnym IPN można podzielić na kilka grup. Pierwszą tworzą dokumenty wytworzone przez instytucje podległe Ministerstwu Sprawiedliwości (akta sądowe, prokuratorskie); drugą – materiały powstałe w instytucjach podległych kolejno: Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego, Komitetowi do spraw Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (rozpracowania operacyjne/agenturalne, sprawy obiektowe); trzecią – materiały wytworzone przez instytucje podporządkowane Ministerstwu Obrony Narodowej (wojskowy wymiar sprawiedliwości – Wojskowe Sądy Rejonowe, Prokuratury Wojskowe) i wojskowe organy kontrwywiadu (Główny Zarząd Informacji WP; odnośne służby informacyjne Wojsk Ochrony Pogranicza). Ponadto znajdują się tu dokumenty proweniencji niemieckiej (np. wytworzone przez policję bezpieczeństwa, NSDAP) i ukraińskiej. Materiały ukraińskie zostały przejęte przez funkcjonariuszy UB w toku działań operacyjnych.

Dokumenty, które znalazły się w niniejszym katalogu zostały po 2000 r. przekazane do zbiorów IPN z archiwów Urzędu Ochrony Państwa (2001 r.), Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (2000 r.), sądów, zakładów karnych oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytutu Pamięci Narodowej (GKBZH w Polsce-IPN). Część materiałów to depozyty Archiwum Państwowego m.st. Warszawy i Centralnego Archiwum Wojskowego.

Katalog zawiera materiały nie tylko dotyczące mniejszości ukraińskiej w Polsce, ale także ukraińskiego ruchu niepodległościowego działającego poza granicami Polski. Obejmuje on także materiały dotyczące kwestii ukraińskiej i Ukraińców w granicach przedwojennej Polski. Niektóre jednostki archiwalne dotyczą nawet sytuacji na obszarze centralnej Ukrainy w czasie II wojny światowej.

Wyszczególnione archiwalia zawierają protokoły przesłuchań prowadzonych przez funkcjonariuszy UB, protokoły z rewizji, postanowienia, protokoły przebiegu rozpraw sądowych, doniesienia agenturalne, notatki służbowe, meldunki operacyjne, raporty, plany pracy operacyjnej, zestawienia statystyczne, ale także bogaty materiał ikonograficzny.

W katalogu znajdują się jednostki archiwalne dotyczące zagadnień związanych z Ukraińskim Centralnym Komitetem (UCK), Ukraińskimi Komitetami Pomocy (UDK), towarzystwem „Proswita”, osobami powiązanymi z tymi organizacjami lub oskarżanymi o takie powiązania. Ujęte w nim zostały materiały ukazujące działania prowadzone przez UB w stosunku do zwolenników hetmana Pawła Skoropadskiego (tzw. hetmańców), żołnierzy armii Semena Petlury, OUN (oba zwalczające się odłamy), żołnierzy 14. Dywizji Grenadierów Waffen SS „Galizien”, organizacji kulturalnych zrzeszających Ukraińców przed i w czasie wojny, ukraińskiej inteligencji, organizacji młodzieżowych. Znajdują się tu także informacje o dokumentach dotyczących Kościoła prawosławnego, Kościoła greckokatolickiego (duchowieństwa), ale również osób utrzymujących kontakty z Ukraińcami poza granicami kraju. Wiele jednostek archiwalnych bezpośrednio odnosi się do spraw podziemia zbrojnego (UPA) i siatki OUN-B. Zawierają one charakterystyki działaczy OUN, poszczególnych pododdziałów czy grup konspiracyjnych, rozpracowania okręgów OUN w tzw. Zakerzońskim Kraju, rozpracowania Okręgu VI UPA „Sian”, schematy ze strukturą organizacyjną OUN i UPA, spisy członków UPA, wykazy osób deportowanych z ZSRR do Polski (w tym członków UPA), ale także materiały dotyczące współpracy władz polskich z władzami CSR w zakresie zwalczania UPA – przekazywanie zatrzymanych członków UPA, nielegalne przekraczanie granicy. Wiele dokumentów prokuratorskich i sądowych dotyczy nielegalnego posiadania broni, pomocy dla UPA, wreszcie domniemanej przynależności do Ukraińskiej Powstańczej Armii.

Katalog obejmuje ponadto materiały związane z akcją „Wisła” – jej aspektem wojskowym i prowadzonymi wysiedleniami, a także działaniami służb specjalnych. Są tu sprawozdania z operacji WP przeciwko UPA, rozkazy specjalne, ale także ukraińskie ulotki i odezwy. Znaczna część archiwaliów ukazuje sytuację po przesiedleniu ludności zamieszkującej południowo-wschodnią Polskę. Trzeba podkreślić, że osoby przesiedlone w czasie akcji „Wisła” zostały poddane wnikliwej i długotrwałej inwigilacji.

Prezentowany wykaz jest wynikiem zaawansowanej, ale nieukończonej pracy, która będzie kontynuowana w najbliższych miesiącach.

Opracowanie:

Tomasz Balcerzak, Dorota Bodek, Janusz Borowiec, Anna Chmielewska-Metka, Anna Dziedzic, Lech Graduszewski, Ewa Jankowska, Małgorzata Juraszek, Andrzej Karasiewicz, Anna Kopiec, Hubert Krężołek, Justyna Laska, Anna Madziarska, Łukasz Rakoczy, Jacek Romanek, Bartosz Rybak, Marcin Ryl, Magdalena Semczyszyn, Agnieszka Witosław.

Wstęp: Marcin Majewski

Redakcja: Wanda Chudzik, Joanna Karbarz-Wilińska, Marcin Majewski.

Wykaz skrótów:

ACz – Armia Czerwona

AK – Armia Krajowa

art. – artykuł

b. – były

BCh – Bataliony Chłopskie

BP – Biuro Polityczne

BSB – (ukr.) bojówki Służby Bezpieczeństwa

BUiAD – Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów

c. – córka

COP – Centralny Obóz Pracy

CSR – Czechosłowacka Republika

CSRS – Czechosłowacka Socjalistyczna Republika

d-ca – dowódca

Dep. - departament

dot. – dotyczący

gab. min. – gabinet ministra

gen. – generał

GO – Grupa Operacyjna

GZI – Główny Zarząd Informacji

inf. – informacyjny

IPN – Instytut Pamięci Narodowej

KBW – Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego

KC – Komitet Centralny

KdsBP – Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego

KGMO – Komenda Główna Milicji Obywatelskiej

KKWP – Kodeks Karny Wojska Polskiego

KL – (niem.) obóz koncentracyjny

KP – komitet powiatowy

KPMO – Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej

krypt. – kryptonim

KW – komitet wojewódzki

KWMO – Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej

MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

mf – mikrofilm

MGB – (ros.) Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego

MO – Milicja Obywatelska

MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

MWD – (ros.) Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

NKWD – (ros.) Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych

NSDAP – (niem.)

NSZ – Narodowe Siły Zbrojne

OBUiAD – Oddziałowe Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów

OK – okręg

OK – Okręgowa Komisja

OKBZpNP – Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

ORMO – Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej

OUN – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów

OUN-B – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – Stepana Bandery

OZI – osobowe źródło informacji

PAN – Polska Armia Narodowa

PDdsBP – Powiatowa Delegatura ds. Bezpieczeństwa Publicznego

PGR – Państwowe Gospodarstwo Rolne

płk – pułkownik

pow. – powiat

PPR – Polska Partia Robotnicza

ps. – pseudonim

PUBP – Powiatowy Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego

PUdsBP – Powiatowy Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego

PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

ref. – referat

RFN – Republika Federalna Niemiec

RO – rejonowy oddział

RO – rozpracowanie obiektowe

RP – Rzeczpospolita

RUSW – Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych

s. – syn

SB – (ukr.) Służba Bezpieczeństwa

SB – Służba Bezpieczeństwa

SD – (niem.) Służba Bezpieczeństwa

sł. p.(?) – (ukr.) świętej pamięci

SO – sprawa obiektowa

SOR – sprawa operacyjnego rozpracowania

SS – (niem.) Sztafety Szturmowe

TW – tajny współpracownik

UB – Urząd Bezpieczeństwa

UBP - Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

UCK – Ukraiński Centralny Komitet

UDK – (ukr.) Ukraiński Komitet Pomocy

UHWR – (ukr.) Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza

UNO – (ukr.) Ukraińskie Towarzystwo Ludowe

UPA – Ukraińska Powstańcza Armia

URL, UNR – Ukraińska Republika Ludowa

USA – (ang.) Stany Zjednoczone Ameryki

USRR, URSR – Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka

UTSK – Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne

WB, WzB – walka z bandytyzmem

WBW – wojska bezpieczeństwa wewnętrznego

WiN – Wolność i Niezawisłość

woj. – województwo

WOP – Wojska Ochrony Pogranicza

WP – Wojsko Polskie

WPR – Wojskowa Prokuratura Rejonowa

WPW KWMO -

WSR – Wojskowy Sąd Rejonowy

WUBP – Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

WUdsBP – Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego

WUSW – Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych

wydz. – wydział

zam. – zamieszkały

ZCz – (ukr.) Zagraniczne Oddziały

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

ZWZ – Związek Walki Zbrojnej

Instytut Pamięci Narodowej Ukraińcy w Polsce w latach 1944–1956 - Bazy danych -

Wyszukiwarka

Nawigacja

Bazy danych

Katalog materiałów archiwalnych Ukraińcy w Polsce w latach 1944–1956.